Тыркум щыщ адыгэу КъБР-м щыпсэухэм республикэм и Суд Нэхъыщхьэр къащхьэщыжащ
Iэпхъуэшапхъуэхэм ятеухуа законодательствэр къызэрызэпаудамкIэ игъэкъуаншэри, УФ-м Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ и федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэу Къэбэрдей-Балъкъэрым щыIэм Тыркум и цIыхуу республикэм илъэс зыбжанэ лъандэрэ щыпсэухэм ящыщу 26-м ахэр пIалъэкIэ республикэм щыпсэуну хуит зэращIа тхылъхэр къаIихыжащ. Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ къулыкъущIапIэм «хабзэншагъэ зылэжьахэр» республикэм зэрырагъэкIыжыну тхылъхэр игъэхьэзыра къудейуэ, КъБР-м и Суд Нэхъыщхьэм апхуэдэ унафэр икъутэжащ.
УФ-м Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ и федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэу КъБР-м щыIэм и лIыкIуэм зэрыжиIэмкIэ, мы IуэхущIапIэм къэпщытэныгъэ иригъэкIуэкIащ, Тыркум и цIыхухэм «Урысейм Iэпхъуэшапхъуэхэм ятеухуа и законодательствэр къызэпаудащ икIи ар пIалъэкIэ къэралым щыпсэуну хуит зэращIымкIэ нэхъ япэкIэ иратауэ щыта тхылъхэр къутэжынымкIэ лъабжьэщ». КъулыкъущIэм къыдгуригъэIуащ «абыхэм езыхэр щыпсэу щIыпIэм теухуауэ къата хъыбархэр пэжу зэрыщымытыр». НэгъуэщIу жыпIэмэ, къэралми республикэми зэпымыууэ щыпсэухэм ящыщ куэдми хуэдэу, ахэр щатха щIыпIэхэмрэ щыпсэухэмрэ зэтемыхуэу къыщIэкIащ.
Къуаншагъэ зылэжьауэ къалъытахэм захъунщIэну хуежьакъым икIи тхьэусыхакIуи ежьакъым, ауэ мы Iуэхур цIыхухэм зылъащIысащ, сыту жыпIэмэ, цIыху 26-м ящыщу 7-р ХIХ лIэщIыгъуэм екIуэкIа Кавказ зауэм и ужькIэ Тыркум къыщыхута адыгэхэм я щIэблэу зи адэжь хэкум къэзыгъэзэжахэр арауэ къыщIэкIащ. Ахэрщ республикэм и жылагъуэ зэгухьэныгъэхэмрэ цIыхухэм я хуитыныгъэхэм къащхьэщыж зэгухьэныгъэхэмрэ зыкъыщIаIэтар. Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэри икIуэтыртэкъым икIи тригъэчыныхьырт нэгъуэщI къэралхэм къикIыж ди лъэпкъэгъухэм ядэIэпыкъуным теухуа программэ КъБР-м къызэрыщамыщтам, абы къыхэкIыу Тыркум къиIэпхъукIыж адыгэхэри нэгъуэщI къэралхэм щыщу къакIуэ адрей цIыхухэри я хуитыныгъэкIэ Урысейм зэрыщызэхуэдэм.
«Ахэр къэралым ирадзыжауэ щытамэ, я статусым и мызакъуэу, илъэс зыбжанэкIэ зыпэплъа документхэри яфIэкIуэдынут. Ар гузэвэгъуэшхуэт. Къытрагъэзэжу Къэбэрдей-Балъкъэрым къэкIуэну хуежьэмэ, абыхэм псори ипэм къыщрагъэжьэжу илъэс зыбжанэкIэ елэжьын хуей хъунут», – къыджиIащ хэкум къэIэпхъуэжахэм ящыщ, илъэсиплI лъандэрэ Налшык щыпсэу Алий (и унэцIэр къыхэдмыгъэщыну къыдэлъэIуащ).
Мы Iуэхум япэ дыдэу гу лъызытахэм ящыщщ Дунейпсо Адыгэ Хасэр. «Мыр, сызэрегупсысымкIэ, къызыхэкIар урысей кхъухьлъатэр къраудыха иужь Тыркум и цIыхухэр зищIысыр, ахэр къэралым зэрисыр хабзэм къезэгърэ къемызэгърэ зэдыщIэкIыу Урысейм зэрыщыщIапщытыкIарщ», – жеIэ ЩIДАА-м и хасащхьэм хэт, КъБР-м и «Адыгэ Хасэ» жылагъуэ зэгухьэныгъэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
ХьэфIыцIэм зэрыжиIэмкIэ, Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэм къигъэувхэм щыгъуазэ зэрыхъуу, ДАХ-м пIащIэгъуэкIэ зэхуишэсащ зи хэкум къэзыгъэзэжахэм я ассоциацэм и лIыкIуэхэр зыхэт комиссэр. «Дэ сыхьэтищкIэ дедэIуащ абы хэт псоми жаIахэм. ГурыIуэгъуэ хъуащ Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэм фIэгъэнапIэ ищIар Тыркум къиIэпхъукIыжа адыгэхэм я щхьэемыгугъуныгъэм къызэрыхэкIар. Псалъэм папщIэ, щIалэхэм ящыщ зым университетыр къиуха нэужь щыпсэун фэтэр бэджэнду къищтащ, ауэ езыр общежитым зэрыщатхауэ къэнэжащ. Зи гугъу тщIыхэм я нэхъыбапIэм псэупIэ яIэкъым, ауэ езыхэм я деж щезыгъэтхын Iыхьлыхэри щыIэкъым», – «Совершенно секретно» газетым и корреспондентым къыжриIащ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. ДАХ-м и хасащхьэм хэтым къыхигъэщхьэхукIащ Тыркум и цIыхухэм езыхэр щыпсэу щIыпIэхэм ятеухуауэ и зэманым къриубыдэу Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ къулыкъущIапIэм хъыбар зэрырамыгъэщIар икIи абы зэгурымыIуэныгъэ псори къызэрырикIуар.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд къыхигъэщхьэхукIащ Урысеймрэ Тыркумрэ я зэху-щытыкIэхэм Iэджэрэ зэрызахъуэжар, гугъуехь зэмылIэужьыгъуэхэр зэрыщыIар. «Ауэ сэ къызэрысщIэжымкIэ, Тыркум и цIыху Къэбэрдей-Балъкъэрым иужьрей дыдэу зэрырагъэкIыжрэ илъэси 8 дэкIащ. Ар БолэткIэ зэджэ, тIасхьэщIэхыу гурыщхъуэ зыхуащIа цIыхухъурт. Сэ фIыуэ сыщыгъуазэщ абы къытригъэзэжу Налшык къэкIуэжыну зэримурадам, ауэ аэропортым къыфIагъэкIакъым»,- къысхуиIуэтэжащ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. Абы къызэрилъытэмкIэ, лъэныкъуитIым я зэхущытыкIэхэр мыгувэу зэтеувэжынущ икIи псори тэмэм хъужынущ.
«Судым сыт и лъэныкъуэкIи законым къезэгъ, захуагъэ зыхэлъ икIи пэжым къезэгъ унафэ къищтащ. Япэрауэ, Тыркум щыIэ диаспорэ иныр икIи зэфIэкI зыбгъэдэлъыр сыт щыгъуи Урысейм зыкъыдигъэшу икIи абы къыхуэгуапэу йокIуэкI. ЕтIуанэрауэ, Тыркум и цIыхухэр ди къэралым ирахужауэ щытамэ, Урысейм и бий къарухэм ар дзасэпэм фIаIунурэ икъукIэ я гуапэу ди бийуэ къагъэсэбэпынут. Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэм абыкIэ ди къэралым и пщIэр зыкIи къиIэтыфынутэкъым», – апхуэдэу къелъытэ Къэбэрдей-Балъкъэрым цIыхухэм къащхьэщыжынымкIэ и центрым и унафэщI Хьэтэжьыкъуэ Валерий.
ЦIыхухэм я хуитыныгъэхэм и къыщхьэщыжакIуэм къызэрилъытэмкIэ, мыпхуэдэ Iуэхухэр щIыналъэм щыIэ властым гулъытэншэу блигъэкI хъунукъым, атIэми ахэр ди лъэпкъэгъухэм щахуэгъэзам деж.
«СызэрыщыгъуазэмкIэ, Москва, адрей къалэшхуэхэм мыпхуэдэ Iуэхухэр щалэжьыркъым, Тыркум и цIыхухэм ехьэлIауэ егъэлеиныгъэхэр къагъэхъуркъым. Мы псори ди щIыпIэм щыщ цIыху щхьэхуэм и жэрдэмкIэ зэрыригъэжьам шэч къытесхьэркъым. Мыпхуэдэ япэкIи къэхъуащ икIи мызэ-мытIэу, абы къыхэкIыу къуаншагъэ зыбгъэдэлъхэр жэуапым ешэлIапхъэу къызолъытэ», – «Совершенно секретно» газетым и корреспондентым къыщепсалъэм къыхигъэщхьэхукIащ Хьэтэжьыкъуэ Валерий.
Абы жиIащ Тыркум къиIэпхъукIыжахэр зэрыдакъузэм теухуа хъыбархэр зэхихыурэ къызэрекIуэкIыр, ауэ езыхэр центрым зэи къэтхьэусыхакъым икIи абы и щхьэусыгъуэр зэгурымыIуэныгъэхэр егъэлеяуэ яIэтыну икIи хэIущIыIу защIыну зэрыхуэмейр арагъэнщ.
ХьэфIыцIэ Мухьэмэд щыгъуазэ дызэрищIамкIэ, судым къищта унафэм ипкъ иткIэ, Тыркум и цIыху 26-рэ Урысейм щыпсэуну къагъэнэжащ. Ауэ Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхукIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэм судкIэ еныкъуэкъуа цIыхуи 7-м ящыщу Къэбэрдей-Балъкъэрым къинэжар 4-рщ. «ТIум бизнес Iуэхухэр къехъулIэртэкъыми, Тыркум ягъэзэжыну траухуащ, зыр сымаджэ хъури, зигъэхъужыну нэгъуэщI щIыпIэ кIуащ. НэгъуэщI къэралхэм щыщ адыгэхэм я Iуэхухэр зэблэгъэкIыным сызэрыхэтрэ илъэс 51-рэ мэхъури, мыпхуэдэ лъэпощхьэпохэм Iэджэрэ дрохьэлIэ. Апхуэдэу щытми, Урысейм и къэрал властым адыгэхэр зэхэзехуэн щищIа зэи къэхъуакъым», – жиIащ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
Мы Iуэхухэр щекIуэкI зэманым Тыркум къиIэпхъукIыжауэ Къэбэрдей-Балъкъэрым щыпсэухэр щIэх-щIэхыурэ зэхуэзэу хуежьащ. Махуэ пыухыкIахэм ахэр шхапIэм щызэхуозэри шей щызэдофэ, езыхэр зыгъэпIейтей Iуэхухэми топсэлъыхь. А зэIущIэхэм тхакIуэхэр, артистхэр, жылагъуэ лэжьакIуэхэр ирохьэлIэ, дяпэкIэ Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ федеральнэ къулыкъущIапIэм и Управленэм и лэжьакIуэхэри ирагъэблэгъэнущ. Иужьрей апхуэдэ зэIущIэм хэтащ Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Сэхъурокъуэ Хьэутий, ДАХ-м и хасащхьэм хэтхэр, Тыркум щыIэ хасэхэм я Кавказ федерацэм и тхьэмадэ Хьэгъундокъуэ Яшар я пашэу Тыркум къикIа гупыр.
«Адыгэхэр урысей-тырку зэгурымыIуэныгъэр зэтегъэувэжынымкIэ жэрдэмщIакIуэу къэувын хуейщ. ЩхьэпсыншагъэкIэ тырку унафэщIхэм зэхащIыхьам цIыху мелуанхэр гугъуехьышхуэм хадзащ икIи абы пыщIауэ зэтеувэ политикэ щытыкIэм хуабжьу егъэпIейтей Урысейми Тыркуми ис адыгэхэр. Абы бгъэщIэгъуэну зыри хэлъкъым, Тырку Республикэм адыгэ мелуан зыбжанэ зэрисыр къэплъытэмэ. Адыгэ жылагъуэ зэгухьэныгъэхэр хэмылъадэу икIи егупсысауэ, иджыпсту щыIэ щытыкIэр къалъытэу зэдэлэжьэнущ», – жиIащ Хьэгъундокъуэ Яшар.
Иджыпсту Къэбэрдей-Балъкъэрым Тыркум щыщ цIыхуу пIалъэкIэ 90, иужькIэ мыбы къинэжыпыну щыгугъыу цIыхуи 104-рэ щыIэщ. 2015 гъэм Iэпхъуэшапхъуэхэм я IуэхухэмкIэ управленэм и учётым республикэм и щIыналъэм псори зэхэту щатхар цIыху 936-рэ мэхъу. Тыркум щыIэ адыгэ диаспорэр цIыху мелуани 5-м щIегъу.
Верниковская Юлие,«Совершенно секретно» газетым папщIэ.
2016 гъэм мэлыжьыхьым и 2-м