Зи лъэужьыр мыкIуэдыжын
Мы махуэхэм Къэбэрдей-Балъкъэрым щагъэлъапIэ къызэралъхурэ илъэсищэ ирикъу, лъэпкъ усыгъэм хэлъхьэныгъэшхуэ хуэзыщIа, зэдзэкIакIуэ Iэзэ, щIэныгъэлI КIуащ БетIал Ибрэхьим и къуэр.
ЛъэпкъылI щэджащэр 1920 гъэм щэкIуэгъуэм и 22-м Дохъушыкъуей къуажэм къыщалъхуащ. Курыт школ нэужьым Налшык къалэ дэт, педрабфаккIэ зэджэ еджапIэм щIэтIысхьащ, ар 1936 гъэм къиухри, Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал педагогикэ институтым филологиемкIэ и къудамэм щIэныгъэ нэхъыщхьэ щызригъэгъуэтащ. Еджэныр хъарзынэу зэзыгъэхъулIа щIалэщIэр 1940 гъэм КъуэкIыпIэ Жыжьэм лэжьыгъэ IуэхукIэ кIуащ. Хэку зауэшхуэр къэхъеихункIэ БетIал абдеж щыIэ урыс къуажэхэм языхэзым урысыбзэмрэ литературэмкIэ егъэджакIуэу щылэжьащ.
Езым фIэфIу зэуапIэм Iухьа щIалэм адыгэлIым и щапхъэ щигъэлъагъуэу, лIыгъэ щызэрихьэу хэтащ абы. БетIалщ Витебск щхьэхуит зэращIыжам и дамыгъэр — Бэракъ плъыжьыр — къалэм и унэ нэхъ лъагэ дыдэм къыщыпызылъар. Майор цIэр иIэу зауэр къезыхьэлIа КIуащым зэрихьа лIыгъэм пэкIуэу дамыгъэ зыбжанэ къыхуагъэфэщащ: Бэракъ Плъыжьым, Невскэ Александр и цIэр зезыхьэ, Хэку зауэшхуэм и етIуанэ нагъыщэр зиIэ, Вагъуэ Плъыжьым я орденхэр, медальхэри.
КIуащ БетIал зауэр зэрыувыIэу Лейпциг къалэм и администрацэм и унафэкIэ пэрагъэуващ цIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтынымкIэ инспектор IэнатIэм. 1947 гъэ пщIондэ Хэкум къэмыкIуэжу КIуащым зигъэгувэныр къызыхэкIар аращ. И гупэр унэмкIэ къызэригъэзэжуи БетIал СССР-м ЩIэныгъэхэмкIэ и Академием Марр Николай и цIэр зэрихьэу хэт институтым и аспирантурэм щIэтIысхьащ. Ар къиуха нэужь, Къэбэрдейм къигъэзэжри, щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым и лэжьакIуэу, итIанэ «Къэбэрдей» альманахым жэуап зыхь и секретару щытащ.
1957 гъэм накъыгъэм и 1-м КIуащ БетIал дунейм ехыжащ.
Адыгэ лъэпкъ усыгъэм игъуэта зыужьыныгъэм и гугъу щыпщIкIэ, КIуащым абы хуищIа хэлъхьэныгъэм ублэкIынкIэ Iэмал иIэкъым. Зауэ нэужь лъэхъэнэм хэгъэгум щекIуэкI зэхъуэкIыныгъэхэм яжь къыщIихуами, адыгэ псалъэм и кIуэкIэм жьы Iурыхьэгъуэ щIэщыгъуэ езытар, псалъэ гъэпсыкIэм ухуэкIэ хьэлэмэт хэзылъхьар КIуащырщ. И Iэдакъэ къыщIэкIа тхыгъэхэм ущеджэкIэ усакIуэ щIалэр зытет дунейм зэрыхуэнэхъуеиншэр, къигъэщI гъащIэр зэрыфIэIэфIыр, сыт хуэдэ дахагъэми гурэ псэкIэ зэрыхуэшар къыхыбоубыдыкI. «Индыл» зыфIища и поэмэр КIуащым и литературэ къэгъэщIыгъэхэм я щыгущ жыпIэмэ, ущыуэнукъым.
БетIал и иужьрей илъэсипщIращ лэжьыгъэрэ къэхутэныгъэкIэ гъэнщIауэ щытар. Ар зэпымычу гупсысэм иIыгъ цIыхут, цIыхум нэхъ телъыджэ сыт ящыхъунуми, и тхыгъэхэм сыт хуэдэ хьэлэмэт хилъхьэнуми къилъыхъуэу. Адыгэбзэм хуэхамэу къалъытэ, къыхэплъхьэми хэмызэгъэну ягъэув инверсием и фащэр адыгэ усыгъэм щызытIэгъэфар БетIалщ. Арыххэуи, куэдым нэрылъагъу ящыхъуащ адыгэбзэм и къарур зэрымыкIуэщIыр, и лантIагъым лъэпкъ усыгъэр къэзыгъэбеин Iэмал куэд къызэригъэщIыр. БетIал и лIыхъужьхэр зэ щхьэкIэ адыгэм и хуэмэбжьымэ щымыуауэ къыпщыхъунущ, ауэ гъащIэщIэми зыдищIу, адыгэ цIыхуми и хьэл-щэн зызыхъуэжри къилъытэу зэрыщытым къыхэкIыу, уи фIэщ мыхъункIэ, къыумыщтэнкIэ Iэмал иIэкъым.
ГуащIэдэкIым куэдрэ хуэусащ КIуащыр. Ар абы ирипхырт цIыхум и гущIэлъащIэ дунейм, и щэнхабзэм. ЦIыхур лэжьыгъэм зэриузэщIыр, абы щхьэпэ куэд къызэрыдэкIуэр и фIэщ хъурти, а фIэщхъуныгъэм хуэусэрт. «УкIытэ, пхузэфIэкI умылэжьамэ…» — жызыIар БетIалщ.
Зыми хуимыгъадэу КIуащым лъагэу иIэтыр щалъхуа лъахэрт — Шэрэджт. Ар гъащIэми, цIыхугъэми, дуней къэхъугъэ псоми, цIыхур зэрыгъащIэ кIэщIми я дамыгъэу къыхощ усакIуэм и тхыгъэхэм. Гум щигъафIэ адэжь хэкур усакIуэм икIи къеузырт, икIи къеIэзэрт. И жылэжь зэрибыныр усакIуэм зэи щыгъупщакъым.
КIуащ БетIал псэу щIыкIэ дунейм къытехьар и тхылъитIщ, зыр адыгэбзэу («Си гъащIэм и гуащIэ»), адрейр урысыбзэу («Салам»). И тхыгъэ гуэрхэр газетхэм, журналхэм къытехуами, зэрызэбгрыдзам, къэгъуэтыгъуейуэ зэрыщытыр къилъытэри, Нало Заур адыгэм Iуэхутхьэбзэшхуэ тхуилэжьащ: КIуащым къыщIэна Iэрытх архивыр зэхидзри, и тхыгъэхэр щызэхуэхьэсыжа тхылъитI дунейм къытехьащ. А томитIыр и лъабжьэу Налом тхыгъэ нэхъыфIу къилъытэхэр къыхищыпыкIри, тхылъ щхьэхуэу иджыри зэ къыдигъэкIыжауэ щытащ.
ГъащIэ мащIэт КIуащыр. Апхуэдэу щыт пэтми, абы хузэфIэкIащ лэжьыгъэ абрагъуэ къызэринэкIын, нэхъыщхьэращи, цIыху гъащIэр къызэрыпсэун хуейм и щапхъэ дахэ къигъэнащ. ГумащIэу, гулъытэр ебэкIыу, цIыхум и гукъеуэр езым ейм хуэдэу зыгъэв щIалэм и цIыху лъэужьыр мыкIуэдыжынщ, адыгэм къыхуигъэна и щIэинри ар лъэпкъ и цIэу дунейм тетыхуи зэрихьэн гъуэмылэщ.
ТАБЫЩ Мурат,
«Адыгэ псалъэ» газетым и щIэныгъэ обозреватель.