Из материалов первого всемирного конгресса посвященного изучению адыгского языка
(Текст представлен в переводе Аднана Калмыкова, с сохранением оригинального варинта)
Япэрей Дунейпсо адыгэбзэм теухуа зэхуэс
Амман, 15-16 Жэпуэгъуэ, 2008
Зэгъэпэщак1уэхэр:
1.Молэ 1исхьакъ- нэхъыщхьэ
2.Азокъуэ Муса
З.Ныбэжь Мэмдухь
4.Хьэнэ Нэуаф
5.Ехъул1э Ат1иф
6.Ламп1эжь 1эмджэд
7.Джэлокъуэ Кэмал
8.Нэгуэр Зиуэр
9.Балкъыз Сэлуа
Ю.Хьэгъындокъуэ Мухьэмэд
12.Алэскэр Шахьир
И.Кърдэн Сэмир
14.Гут1э 1эшрэф
15 .Шэпар Мэулуд
16.1 исхьакъат Джэмил
17.1эбыдэ 1имад
18.Нэхущ Мыхьмуд
19.Бырмамыт Джанет
20.Нэхущ Хьани
21 .Мухьэмэд Шамил – унафэщ1
Зэдзэк1ак1уэхэр
1 .Жанбэч Захьир
2.Ехъул1 Ат1иф
З.К1эрашэ 1эминэ
Тхылъым и къыдэгъэк1ыным к1элъыплъар:
1. 1исхьакъат Джэмил
Тхылъыр зыгъэхэзырар:
1 .Гут1э Мухьэмэд
Зэхуэсым къыщыпсэлъахэр:
Къэпсэлъам и ц1э и унэц1э, къыздик1ар.
1 .Бак1у Хъанджэрий, Къбр
2.Тау Хьэзешэ, Къбр
З.Бэлагь Любэ, Къбр
4.Абазэ 1элбэч, Къбр
5.Жынэ Хьэбас, Къбр
6.Бищ1о Барис, Къбр
7. Иуан Зэуал, Къшр
8.Бэчыжь Лела, Къшр
9.Кашыргъэ Барис, Къшр
10.Мэшхуэф1 Нэдждэт, Адыгеи
11 .Бебэрс Батырбий, Адыгеи
12.Ш1эжьокъуэ Зафир, Тырку
13.Ст1аш 1изэдин, Сирие
14.Лаш Абдулсэлам, Сирие
15 .К1эшт Мэмдухь, Сирие
16.Къэндур Мухьэдин, Ярдание
17.Мамсыр Мыхьэмэд-хъер, (Бацэжь), Ярдание
18.Мухьэмэд Битlap, Ярдание
19.1исхьакъат Джэмил, Ярдание
20.Мая Мухьаджир, Ярдание
21 .Кургъужь Аднан, 1изра1ил
22.Гъыш Ряд, 1изра1ил
23.К1уащ 1эмин Хьафиз, Сирие
24.К1уащ 1эмин Хьафиз, Сирие
25.Джэлокъуэ Кэмал, Ярдание
1 – Адыгэ тхыбзэм итарихъ – Иуанэ Зауал (Черкесск)
Хэкужъым адыгабзэм итхын къызэрежьагъэр. Бзэм непэ игъэфедэн зэрэзэк1эк1уагъэр, ар къызхэк1ырэр. Ахэм ащыщэу 1апэ феш1ы бэдэуш зэфыщытыныгъэхэмк1э адыгабзэмк1э ц1ыфхэм щык1агьэ зэрямы1эр, ык1и ащыщхэм ащ игъэфедэн ш1уагъэ имы1эу зэралъытэрэр.
3 — Тыркуем адыгабзэр ик1эрык1эу къыща1этыжьын алъэк1ыщтмэ – Щы1аджэкъуэ Зафер (Тыркуер)
Ыпэк1э Тыркуем щыпсэурэ адыгэхэм яныдэлъфыбзэк1э тхэк1э-еджак1э амыш1эщтыгъэми, рыгущы1энхэ алъэк1ыщтыгъэ. Джы непэ ащыщыбэхэр адыгабзэк1э гущыЬныр аублэми бэ темышЬу тыркубзэм техьэхэ хъугъэх.
Кавказ культурэм игупчэ Европэм щыщхэр и1эпы1эгъоу адыгэхэм ящы1ак1э, яхабзэхэр зэра1ыгъыр, ябзэ зэраухъумагъэм ялъытыгьэу зэгьэш1эныгъэ ригьэк1ок1ыгъ. Мыщ къызэригъэлъэгъуагъэмк1э, ахэм ащыщэу процент 16-м яныдэлъфыбзэ аш1ахэрэп, процент 18-м ар къагурэ1о, процент 63-рэм гущы1ак1э аш1э, зы процентрэ ныкъорэ яныдэлъфыбзэк1э еджак1э-тхак1э аш1э. Тыркуем ит адыгэ хасэхэм адыгабзэм изэгъэшТэн пае курсхэр къызэ1уахынэу зежьэхэм хьыкумэтым мыщ къиныгъохэр къапигъэуцугъэх ык1и зыпари 1апы1огъу къапигъохыхэп.
4 – Хэхэс адыгэ тхак1охэмк1э «лъапсэ» гущьйэм адыгэ лъэпкъым икьыхэгъэщынк1э мэхьанэу и1эр – Бэлагьэ-Къандур Любэ – Адыгэ фондыр (Лондон)
«Лъапсэ» гущы1эм имэхьанэ, ар адыгэ хэхэс литературэм зэрепхыгъэр къе1уатэ. Лъапсэм ц1ыфым ык1и лъэпкъым ил1эужыгъо къегъэнафэ. Мыщ имэхьанэ тетэу гъэпсыгъэ хэхэс адыгэ литературэр.
Хэхэс адыгэ литературэм къытегущы1э ык1и ар адыгабзэм фэшъхьаф бзэк1э тхыгъэу щытми адыгэ литературэм хэлъытэгъэнэу къэджэныгъэ еш1ы.
6 — Лъэпкъым игугьур зы бзэ — Ст1эшъу Изеддин (Сириер)
Адыгабзэр зэрэзэк1эк1уагъэр, ар непэ къиныгъо зэрэхэфагъэр лъэпкъыр зэрэзэтезыгъэм къыхэк1ыгъ. Адыгэ лъэпкъым игугъэхэм якъыдэхын урысые лъэныкъор къызэрэде1эрэм занк1эу епхыгь тибзэ къэнэщтмэ е к1одыщтмэ. Урыс лъэпкъым илъэ1у фегъазэ адыгэ лъэпкъым ич1ыгу ыгъотыжьынымк1э къыде1энэу. Сирием ис адыгэхэм ащыщэу гущы1ак1э зыш1эрэр процент 40-45 ны1эп. Адырэхэм аш1эрэп. къагуры1орэп.
8 — Кфар Камэ ык1и Рихьание къуаджэхэм адыгабзэр ащэк1одыжьа? – Аднан Муса Гъоркоз (Израил)
Къоджит1уми адэт гурыт еджап1эм адыгабзэр ятфэнэрэ классым
щыублагъэу зэрагъаш1э.Мыхэм ащыпсэурэ адыгэ пстэури
яныдэлъфыбзэ рыгущы1анхэу аш1э.
Ау мы хэгъэгум щагъэфедэрэ адыгабзэр къабзэу плъытэн
плъэк1ыщтэп:
— бзэм иинагъэрэ икуугъэрэ нахь мак1э хъузэ мак1о
— къызэтенэрэ гущы1эхэр щы1эк1э-псэук1эм епхыгъэ пкъыгъуац1эхэр, гущы1э къызэрык1охэр ары, ау гупшысэным е мэхьанэ куухэм япхыгъэ гущы1эхэр мэк1э-мак1эу мэк1одыжьых;
— бзэр ныбжьык1эхэм а1улъхьагъэным фэш1 пэсэрэ ш1ык1эхэм
афэшъхьаф агъотырэп, непэрэ мафэм диштэу ащк1э амалхэр
а1эк1элъэп;
— бзэр гумэк1ыгъо зэрэхэтыр бэмэ къызхамыш1эжьы хъугьэ ык1и а
1офым рыгущы1энхэу адэрэп;
9 — Адыгэ сабый литературэм непэ изытет – Абазэ Альбэч (Налщык)
Сабыйхэм афэгъэзэгъэ непэрэ адыгэ литературам изытет, ащ инэшанэхэр къе1уатэ. Мыщ фэдэ тхылъхэм сабыим игъэсэн, ихэгъэхъонк1э ш1уагъэу я1эм игъэк1отыгьэу къытегущьйэ.
10 — Ныдэлъфыбзэмрэ ныдэлъф литературэмрэ лъэпкъымк1э ш1уагъэу я1эр – Бэку Хъангери (Налщык)
Адыгэ алфавитым игьэнэфэн бэрэ зэрэпылъыгъэхэр гум къегъэк1ыжьы. Кириллицэм техьаным ыпэк1э, хьарап алфавитри латин алфавитри аштэнэу пылъыгъэх, ау т1ум язми адыгабзэм хэт макъэхэр икъоу рагьэфэн алъэк1ыгъэп. Ащ тетэу тарихъым гупшысэрэ акъылрэ хэхыгъэн фаеу. Иеплъык1эк1э, кириллицэм тет алфавитыр адыгабзэмк1э нахь eicly. Ащ фэшъхьафэу, хэкужъым щыпсэурэ адыгэхэм алэжьыгъэ тхыгъэхэр къызэтенэн фае. 2003-рэ илъэсым Анкъарэ щек1ок1ыгьэгьэ адыгэ зэфэсым кириллицэм и1оф тыриубытагъэу щыт. Хэхэс адыгэхэм бзэр аш1ок1оды, ау ар хьарыфэу зэратхырэм елъытыгъэп, – elo ш1эныгъэлэжьым. Ар къызхэк1ырэр мыхэр зыщыпсэурэ къэралыгъохэм яхьыкумэтхэм 1офым ана1э икъоу зэрэтемытыр ары. Бзэмк1э ш1эныгъэлэжьэу Кумахъо Мухьиддин 1офым зэреплъырэмк1э, адыгабзэм икъызэтегъэнэк1э амал закъоу щы1эр -адыгэ лъэпкъыр ич1ыгужъ щызэрэугъоижьыныр ары.
11 — Адыгэ к1эным икъызэтегъэнэн пае технологиехэм ягьэфедэн – Джынэ Мухьэммэд (Налщык)
Адыгэ л1экъуац1эхэм афэгъэхьыгъэ ш1эныгъалъэу непэрэ технологие амалхэмк1э алъэжьырэр къе1уатэ. Ар DVD-м тетэу агъэхьазыры ык1и Адыгэ Дунэе Хасэм ыпашъхьэ ралъхьэнэу рахъухьэ.
13 — Адыгабзэм иухьумэн экономикэмк1э бгъоу и1эхэр. АЗА зыфи1орэ программэр – Джэлокъуэ Камаль (Иорданиер)
Апэрэмк1э бзэм икъызэтегъэнэн пае экономик лъэныкъом ш1уагъэу и1эн ылъэк1ыщтым къытегущы1э.
Ят1онэрэ пычыгьом хэхэс адыгэхэмк1э адыгабзэм игъэфедэн изегъэушъомбгьун тегъэпсыхьэгъэ программэу АЗА зыфи1орэм игъэпсык1э къе1уатэ.
14 – Принцэу Хьамзэ ы1эк1э щыт еджап1эм адыгабзэм
иегьэш1энк1э ушэтынэу ыш1ыгъэр ык1и ащ къмныгьоу
къыпыщытхэр – Абэджыдж Майя / Исхьакъат (Хьэлащтэ)
Джамил (Иорданиер)
Адыгабзэм иухъумэн ипшъэрылъ зэфэдэу атефэ унагьом, адыгэ
егъэджап1эхэм, адыгэ хасэхэм ык1и пэмык1 адыгэ бэдэуш
институтхэм.
Еджап1эм адыгабзэ щызэзыгъаш1эхэрэм мыщ зэрэч1эк1ыгъэхэм
тетэу бзэр ащэгъупшэжьы, сыда п1омэ ащк1э унагъор къаде1эрэп.
Ары бзэр зэзгъаш1эхэрэм я1оф зытетыр. Пэмык1 еджап1эхэм
ач1эсэу адыгабзэр зэзымгъаш1эхэрэм ар сыдэущтэу а1улъыщта?
15 — Адыгэ тхыбзэр – Бит1ар Мухьэммад / Нармыкъо Зияд
(Иорданиер)
Адыгэ дунэе алфавитымк1э проектищ к1эу къегъэнафэ. Зыр хьарап хэгъэгухэм ащыпсэухэрэм апае хьарап хьарыфхэм атетэу гъэпсыгъэ, ят1онэрэр адырэ 1эк1ыб хэгъэгухэм ащыпсэухэрэм апае латин хьарыфхэм атехыгъ, ящэнэрэр – Кирилл ицэ алфавитэу хэкужъым ис адыгэхэм агъэфедэрэм тет. Проектык1эм непэрэ адыгэ тхыбзит1уми ахэт макъэхэмрэ хьарыфхэмрэ къыделъытэ.
16 — Адыгабзэмрэ адыгэ культу рэмрэ хэмэ хабзэхэр къахахьэха
ык1и ахэр непэ мэк1одыжьыха? – Къуэщ Амин Хьафез (Сириер)
Анахь пшъэрылъ инэу адыгэхэм непэ я1эу ылъытэрэр алфавитык1эм тетэу зы тхыбзэм техьэжьынхэр ары. Адыгэхэм ежь ашъхьэк1э экономик ык1и политик унашъохэр рахъухьэу амал зэрагъэгъотын фае, адыгэ ч1ыгухэр зы хэкоу гъэпсыжьын фае. Адыгабзэм фэшъхьафэу сабыйхэр рамыгъэджэнэу унашъо штэгъэн фае. Сыд пае тибзэ игумэк1ыгъо къэбар гъэ1у амалхэмк1э тызэрэфаеу тытемыгущы1эра? Диалект зэхэдзыным тытетэу тыкъанэмэ
тилъэпкъ сыд рык1ощтыр? Проблемэр алфавитым епхыгъа хьауми зы литературэ тхыбзэ зэрэтимы1эм епхыгъа? Адыгабзэр диалектыбзэхэмк1э зэтеутыгъэу зэрэщытыр хьапсым фегъадэ, сыда п1омэ зы диалектым лъэпкъым икультурэрэ ик1энрэ зэрэщытэу къызэлъиубытын ылъэк1ыщтэп, ащ тетэу фэшъхьаф культурэ лъэшым зыфигъэзэнэу хъущт. Гъэсэн-егъэджэнымк1э диалект зэхэдзыным шъхьадэк1эу стратегие гъэнэфагъэ хэхыгъэн фае, -елъытэ ш1эныгъэлэжьым.
18 — Иордан адыгэхэм яныдэлъфыбзэ инэшанэхэр ык1и 1878-рэ ильэсым щыублагъэу непэрэ мафэм нэсэу ащ зэхъок1ыныгъэу фэхъугъэхэр – Мамсыр (Бэцыжъ) Мухьаммэд Хъейр
Иордан адыгэхэм ябзэ зэхъок1ыныгъэу фэхъугъэхэр лъэхъанымк1э
пычыгъуипл1эу зэтыреуты. Зэгъэш1энхэм
къызэрагъэлъэгъуагъэмк1э, мыщ щыпсэурэ адыгэхэм япроцент 40-50-мк1э адыгабзэр яныдэлъфыбзэу щытыжьэп. Процент 20-25-м адыгабзэм рыгущы1эным къин халъагъо. Адырэ процент 20-25-рэм адыгабзэр икъоу а1эк1элъ. Къоджэдэсхэм бзэр нахь аухъумагъэу щыт, къэлэдэсхэм анахьи.
Адыгэ лъэпкъым ибзэ икъызэтегъэнэн пае стратегие гъэнэфагъэ римыхъухьэмэ, иордан адыгэхэм абзэ ш1ок1 хэмылъэу аш1ок1одыжьыщт, – елъытэ ш1эныгъэлэжьым.
20 — Адыгабзэр адыгэ лъэпкъым ижъырэ цивилизацие игьундж
— К1ыщт Мамдухь (Иорданиер)
Адыгабзэм къыхэфэрэ гущьйэ шъхьафхэр щысэу ыштэзэ, лъэпкъым ныбжьышхо зэри1эр къегьэнафэ, пэсэрэ адыгэхэр фэшъъхьаф ц1ыф лъэпкъхэм ык1и пэсэрэ къэралыгъохэм зэряпхыгъагъэхэр къегъэлъагьо. Алфавитымк1э кириллицэ алфавитым адыгабзэр къытенэн фаеу елъытэ.
21 — Адыгабзэр, ар къиныгъоу непэ зыхэтыхэр ык1и ахэм
язэш1охын – Кащрокъуэ Борис (Черкесск)
Алфавитым ылъэныкъокЬ кириллицэм тет алфавитыр нахь eicloy елъытэ. Адыгэ диалект пстэури къыдилъытэу зы тхыбзэ адыгабзэм фыхэхыгъэн фае зьйохэрэм адыригъаштэрэп. Ащ фэдэ бзэр гуры1огъуае хъущт. Нахьыш1ур – диалектхэм язэгуры1онк1э гущы1алъэ зэхэгъэуцогъэнэу ары. Адыгэ пстэури рызэгуры1оу бзэ хэтхын т1омэ, ащ пае диалектхэм ащыщэу нахь гъэфедэгъош1ур
дгъэнэфэн фае. Ащк1э щысэу къехьы Германиер. Мыр хэку пш1ык1ух мэхъу, хэку пэпчъ бзэ шъхьафк1э щэгущы1эх, ау зэпстэури зэгуры1оным фэш1 мыхэм ащыщэу зы бзэ агъэнэфагъ.
22 — Адыгэхэм ялъэпкъ гупшысак1э къызэрежьагъэр – Бэкыжъ
Лейлэ (Черкесск)
Адыгэхэм ялъэпкъ гупшысак1э икъежьап1э фольклор хэк1ып1эхэм, мифологием къызэрагъэлъагьорэр, Нарт эпосым ащк1э мэхьанэу и1эр къе1уатэ.
23 — Урысые къэралыгъом щыпсэурэ лъэпкъ мак1эхэм ябзэхэм
язэгъэш1эн, ащ пылъ гумэк1ыгъохэр ык1и гъэхъагъэу
фэхьугъэхэр – Быжьэй Борис (Налщык)
Урысыем щыпсэурэ лъэпкъ мак1эхэм яныдэлъфыбзэ зэрагъэш1энымк1э амалэу я1эхэр къе1уатэ. 1990-рэ илъэсым мыщ фэдэ бзэхэм якъэухъумэн пае Урысые парламентам хэбзэ заулэ къыдигъэк1ыгъагъ. Мы хабзэхэм лъэпкъхэм абзэхэр урысыбзэм фэдэу хьыкумэт фэ1офаш1эхэмк1э агъэфедэн фитхэу агъэнэфэгьагъ ык1и ахэр гурыт еджап1эхэм ащызэрагъэш1эн фаеу тыраубытэгъагъ. Ау непэ бзэм иш1эныгъэлэжьхэм зэрызэдырагъаштэрэмк1э, мы хабзэхэм яш1уагъэ къэк1уагъэп ык1и ахэм лъэпкъ мак1эхэм абзэхэр къаухъумэн алъэк1ыгъэп. 2005-рэ илъэсым къалэу Петрозаводск щык1уагъ ныдэлъфыбзэм изэгъэш1эн къиныгъоу пылъхэм афэгъэхьыгъэ конференцие. Мыщ лъэпкъ мак1эхэм ябзэхэм якъэухъумэн пае унашъоу рихъухьагъэхэр тхылъым къе1уатэ.
24 — Адыгэ фондым адыгабзэм епхыгьэ 1офыгъохэр
зэрызэш1уихырэр – Къандур Мухьиддин (Иорданиер – Лондон)
Адыгабзэм къыпыщыт къиныгъохэм язэш1охын Адыгэ фондым 1ахьэу хилъхьэрэр. Фондыр 1991-рэ илъэсым Къандур Мухиддин ышъхьэк1э ык1и иахъщэк1э ыгъэпсыгъ. Культурэм фэлэжьэрэ адыгэ ц1ыфхэм 1эпы1эгъу пэгъохыгъэным тегъэпсыхьагъ. Адыгабзэм ш1ок1 имы1эу зы тхыбзэ фыхэхыгъэн фаеу елъытэ. Кмриллицэм техыгъэу непэ агъэфедэрэ адыгэ алфавитыр зэрэкъиным 1апэ феш1ы. Ащ тетэу адыгабзэм алфавитыкЬ ищык1агъ. Латин хьарыфхэм атехыгъэ алфавитым хэхэс адыгэхэмк1э бзэм изэгъэшЬн нахь псынк1э зэрафиш1ыщтыр, ау Урысыем щыпсэурэ адыгэхэмк1э латин алфавитыр штэгъуае
зэрэхъущтыр къегъэыафэ. Адыгабзэм ихабзэхэр бзэм ек1оу тхыжьыгъэнхэ фае.
25 — Кьэбэртэ-черкесыбзэр: ащ ызытет ык1и ихэгъэгъэхъонк1э ш1ык1эу щы1эхэр – Тао Хьэзещэ (Налщык)
Непэрэ дунаим бзэхэр ш1эхэу зэрыщык1одыжьырэр, ар
къызыхэк1ырэр, бзэм иухъумэн лъэпкъым ына1э зэрэтетын фаер.
Къохьэп1э къэралыгьохэм ябзэ къызэрагъэгъунэрэр.
Адыгабзэр зыбзэ ш1ыгъэныр къинэу елъэгъу. Ащ фэд адыгабзэр
латин хьарыфым техьэгъуаеу зэрэщытыр, сыда п1омэ Урысыем
щызек1орэ хабзэм ыдэрэп бзэхэм ащыщ горэм латин алфавит
и1энэу.
1офым хэк1ып1эу фелъэгьу къэбэртэе диалектым рыгущы1эхэр
япчъагъэк1э нахьыбэу зэрэщытым пае, мыр адыгабзэм ылъапсэ
ш1ыгъэнэу.
27 — Т1орэр тэжъугъэтхы, ттхыгъэм тыкъежъугъадж —
Мэщфэш1у Нэдждэт (Мыекъуапэ)
Алфавит проектык1. Непэрэ алфавитэу кириллицэм тетым зэхъок1ыныгъэ мыинхэр феш1ы. Мы зэхъок1ыныгъэхэр бзэм изэгъэшЬн нахь 1аш1эх ш1ыгъэным тегъэпсыхьагьэх.
28 — Адыгэ алфавитым къиныгъоу пыльхэр – Лашэ Адыл
(Сириер)
Адыгабзэм итхын гъогоу къык1угъэр гум къегъэк1ыжьы.
Адыгэ алфавитым и1оф зытетым тетэу къэдгъэнэщта? Урыс
хьарыфым тызэрезэгъырэм пэч1ынат1эу, алфавитит1ур зы
ш1ыжьыгъэным тык1эдэощта? Латин хьарыфым тытехьэмэ
нахьыш1уа?
Непэ адыгэхэм ежьхэмкЪ нахь ек1урэ ш1ык1эр къыхахынэу амал
зэря1эр къегъэлъагъо.
29 — Бзэмрэ алфавитымрэ афэгъэхьыгъэ еплъык1эхэр – Къуэщ
Амин Хьафез (Сириер)
Адыгабзэмрэ адыгэ лъэпкъымрэ ныбжьышхо зэря1эр нарт таурыхъхэм къызэраушэтырэр къыхегъэщы.
Адыгабзэм итхын зызаулэрэ зэблэхъугъэ хъугъэ, ау непэ къызнэсыгьэм ащ ек1унэу, иджынрэ итхынрэ псынкЬ ыш1ынэу алфавит фагъотыгъэп.
ИПэныгъэлэжьым зэрилъытэрэмк1э, адыгабзэм ежь иунаеу алфавит и1энэу тефэ. Ащ фэдэ тхак1э хъун ылъэк1ыщт адыгэ тамыгъэхэм атехыгъэ хьарыф сурэтхэр. Мыщ фэдэ тхак1эр адыгэ ц1ыфым ыгу пэблагъэу зэрэщытыщтым фэшъхьафэу, ащ диалект зэтек1ыныгъэхэр щигъэзыещтых, адыгабзэм къэ1ок1э зэфэшъхьафэу и!эхэм ямылъытыгъэу, зы тхак1э и1эу ыш1ыщт.
Адыгэбзэмрэ адыгэ щ1энгъуазэмрэ
зыгъэхамэну, зыгъэк1уэдыну къару щы1э?
К1уащ 1эмин Хьафиз
Иужьрей лъэхъэнэм тхыгъэ зыбжанэм седжащ хьэрыпыбзэм хамэ псалъэ куэд къызэрыхыхьэм теухуауэ. Ахэр апхуэдизк1э куэд хъуащи хьэрып щдэнгъуазэр и п1эм иришыным нэсащ.
Ар хьэрыпыбзэ Къур1эн лъап1эр зэрытха бзэращ, адыгэбзэр дауэ хущыт а 1уэхум? …Кавказым къик1а ц1ыхуххэм сахуэзати, я адыгэбзэм урысыбзэр хэпхъат, ди адыгэбзэм хьэрыпыбзэр хэпхъауэ зэрыщытым ещхьу. Абыхэм яхэтщ,гу зылъагъату, адыгэбзэр къабзэу, шэрыуэу къапсэлъу. Си гулъытэхэм тещ1ыхьауэ, адыгэбзэм къытек1уэ урысыбзэм шынагъэу къишэм сытепсэлъыхьыну сыхуейт.
-Адыгэбзэр зыгъэхамэ урысыбзэм адыгэ лъэпкъым и щ1энгъуазэр и п1э иришу езыр имыувэну п1эрэ? -Бзэми адэк1э хабзэми хэ1эбэну?
-Щ1энгъуазит1, бзит1 зэрызэхъуажэ хабзэм къыщувьйэну, хьэмэрэ нэхъыбэ, нэхъ лъэщ къарук1э иригъэк1уэтыну?
-Кавказым къина адыгэхэр я хэку исыжми, ахэр урысейм щыщ лъыпкъ ц1ык1уущ къызэралъытэр. Зи хэку исыж лъыпкъ ц1ык1уу къалъытэхэм я къэк1уэнур дауэ хъуну? Сытым епха?…
Дунейм бзэ 7000 щызок1уэ. Абыхэм я щыщу илъэс къэсыхунк1э 4 хок1уэдык1. Мы л1эщ1ыгъуэм и к1эм нэсыхунк1э бзэ 4000 к1уэдыну къалъытэ. 2050-м нэсыхунк1э, щхьэусыгъуэ куэдми къыхэк1ыу, лъэпкъ 1000 к1уэдыну къалъытэ.
Лъэпкъ ц1ык1ухэм я 1уэху зэрахуэу дунейм къыщытехьар XVIII л1эщ1ыгъуэм и к1эхэращ, зэзауэ къэралышхуэхэм я зэгуры1уэныгъэхэм къыхагъахуэу щ1адзащ лъэпкъ ц1ык1у зрапхъуахэм я гугъу ящ1у- 1856 гъэм, Париж щек1уэк1а зэ1ущ1м. 1878 гъэм, урысеймрэ европэмрэ Берлин щызэгуры1уахэщ Уэсмэн Империм зэхэзехуэн ищ 1а лъэпкъ ц1ык1ухэм я пщ1эр имыгъэк1уэдыну, адрей лъэпкъхэм я1э хуитыныгъэм хуэди абыхэм я1эн хуейуэ хуагъэуващ. Абы иужьк1и тепсэлъыхьахэщ, ауэ тепсэлъыхьыным ф1эк1ыу лэжьыгъэ ек1уэк1акъым, къызэрыщ1эк1амк1э, тепсэлъыхьам езым и щхьэ1уэху кърихуэк1ыжти тепсэлъыхьащ, лъпкъ ц1ык1ухэм я 1уэхур псалъэмакъым нэхъыф1 ищ1акъым.
Дунейм къытехъуа лъэпкъ ц1ык1ухэр лъэпкъ ц1ык1у зыщ1ар, лъэпкъышхуэ къызэрихутам щхьэк1эщ бжыгъэк1э езыхэм нэхърэ нэхъ куэду-нэхъ куэдми, ящэнгъасэр кэнжу. А щытык1эм лъэпкъ ц1ык1ум паспортит1 и1эн хуей ейщД зыр езым ейуэ, адрейр къызэрыхутам ейуэ. Ц1ык1ум зихъумэжыну хэтщ, иным ц1ык1ур ихъумэну зещ1. Куэд къызыгуры1уэ ц1ык1ум къохьэлъэк1ыр куэд къызыгурымы1уэ иным и хьэлъагъыр-псит1ыр зоныкъуэкъу. Ныкъуакъуэр щэхууи, на1уэуи йок1уэк1. Зэгуры1уэныгъэм тек1ыу ныкъуакъуэм хуэк1уамэ, ф1ыгьуэр, щ1ыхьыр т1ум я зэхуаку дожэбзык1ри, еф1эк1уэным и п1эк1э ек1эк1уэныр къыдоувэ. Ек1эк1уэным и теплъэхэм щыщщ, лъэпкъ цу1ык1ур иным игу темыхуэжу, залымагъэк1э и лъахэм щрихым деж е, и щДэнгъуазэр хэутэн щ1ищ1ым деж.
Иужьрей лъэхъэнэм лъэпкъ ц1ык1ухэр лъэпкъ инхэм хэгъэшыпсыхьыныр дунейпсо политикэу, моднэу йок1уэк1- бжыгъэк1э мащ1эм нэхъыбэр щхьэщытыну, и унафэм щ1игъэтыну, и гупсысэмк1э игъэпсэуну хэтщ. А политикэм шынагъуэхэр къилъхуащ. Америкэм Сентябрым и 11 и ужьк1э и къэралым ис хьэрыпхэр, муслъымэнхэр зэхэзехуэн ищ1ащ, дикъузащ, демократием и ц1эк1и ягъэт1ысари, ирахуари къахэк1ащ. Бжыгъэк1э а нэхъ мащ1эхэр лажьэп1эншэ хъуахэщ, зыхэсхэм къалъыс пщ1эри къалъысыжакъым. Урысеймк1э, Совет Союз лъэхъэнэм лъэпкъ ц1ык1ухэм лей къалъысащ, ахэр бгырыс мыгъасэхэу, гъэсэжын хуейуэ къалъытащ, щхьэусыгъуэ куэдри къагъуэтащ, лъэпкъ ц1ык1ухэр езыхэм ещхь ящДын щхьэк1э. Тыркум, хьэрып къэралхэм я еплъык1эр, лъэпкъ ц1ык1у яхэсхэм ехьэл1ауэ, яхъуэжащ, Америкэм и дзэр Иракым ириша нэужьк1э.
Щ1эныгъэл1хэм къызэралъытэмк1э, зы лъэпкъым зы литературэбзэ щи1эм деж, и гумрэ и щхьэмрэ нэхъ зэтелъщ, и псэр нэхъ мэзагъэ, абы сыт хуэдиз бзэ имыщДэми, и анэдэлъхубзэр бзэ псоми япэ ирегъэщ. Адыгэхэм зыхащ1эркъым зы литературэбзэ я1эу. Нобэ къащхьэщыт политикэми, гулъытэ хуищ1ыркъым а щытык1э пхэнжым ик1и, ц1ыхубэм къыдэ 1 эпыкъуркъым, я бзэр зы щ1ыжынымк1э.
Ищхъэрэ Кавказым ис адыгэхэм яхуейщ зы литературэбзэ я1эну, ямы1эмэ, лъэпкъыр зэкъуэудауэ аращ, зыр зым и хамэщ, зы лъэпкъым зыхищДэн хуей хуабагъэри, зэхуэ1эф1ыныгьэри, зэкъуэшыныгъэри я зэхуаку док1ри, абы и п1эк1э щьйагъри, зэщыуныгъэри къыдохьэри, къызэрыгуэк1 зэгъунэгъуит1у къыщ1едзыж. Зэманыр к1уэурэ, нэхъ зэпэжыжьэ зэхуохъури, бзэ хьэху къащтэри-урысыбзэр- абык1э зопсалъэ.
Сыт хэк!ып1эр?
Кавказым ис адыгэхэр республикищым исхэщ ц1э щхьэхуэ зырыз я1эжу,
дэтхэнэ зы республикэм исыр а республикэ зэрысым ейщ, абы и ц1эк1эщ
зэрыпсалъэри, зэрылажьэри. А щытык1эр зок1уэ, хуэмурэ нэхъ зэк1эщ1ок1,
Лъэпкъ 1уэхум зэрынэсхэуи ныкъуакъуэм зэрынохьэсхэр.
Зэк1эщ1эк1ыныгъэр, зэкъуэудыныгьэр псэм къищтамэ, адэк1э зэгуэхьэныгъэм къыхуеджэныр пхуэмыгъэзэщ1эжыфын 1уэхуу къыщДедзыж. Зэкъуэуда хъуа лъэпкъыр зы хъужын щхьэк1э, унафэщ1хэм къыдагъэк1 хабзэхэр зэрыщДэу къыдагъэк1ын хуейщ. Щ1энгъуазэр зэрыт тхылъхэр зыуэ щыту еджак1уэхэм хуагъэпсын хуейщ. Сабийр зэрегъэджэн хуейр и анэдэлъхубзэмк1эщ. Иджыпсту ек1уэк1 1уэхур хуэму йок1уэк1, хуэмурэ, зыхимыщ1урэ, зэрык1уэдыр имыщ1эжурэ игъэк1уэду . И псэри, и бзэри, и шДэнгъуазэри ф1ок1уэдыр зыхимыщ1урэ. Иджысту анэдэлъхубзэр зэрыщрагъаджэр хамэбзэр зэрыирагъаджэм нэхъ ещхыц. Абы хуэдэ гъэсэныгъэр зи ф1ыр хэт? Хэт зыхуагъасэр щ1эблэр?
Кавказым ис адыгэм уи быныр дэнэ щебгъаджэрэ жып1эу уеупщ1амэ, урыс щкол щызогъаджэ къыбже1эр. А и гупсысэк1эми щхьэусыгъуэхэр къыхуегъуэт: урысыбзэр имыщДэмэ адэк1э еджэфынукъым, лэжьэфынукъым, дунейпсо утыку ихьэфынукъым, къыщыхъур къыгурьйуэнукъым. …Пшыналъэ хуагъэпсам къыдофэ. Абы къыдожьу къулыкъущ1эхэри. Абы къыдошД адыгэбзэм, щ1энгъуазэм телэжьыхьыну ягъэува еджагъэшхуэри ! Ц1ыху къызыгуры1уэхэм я къарур пэлъэщыркъым абыхэм япэувыну, залымыгъэк1э ягум трагъахуэ я псэм къимыщтэр. Апхуэдэ гупсысэк1э зи!эхэм зыщагъэгъупщэ псэ хей, псэ къабзэ зэратхьэлэр, щ1эблэм ц1ыху жьыгъейхэр къызэрыхащ1ык1ым, ц1ыхупсэм и паспортыр зэрахъуэжым.
Анэдэлъхубзэр щ1эныгъэ зэрызызырагъэгъуэт
1эмал закъуэкъым- абык1э уогупсысэ, ф1ыуэ уолъагъу, зыхыбощ1э,
зэхыбогъэж, ар аущщ, уимы1эмэ ц1ыхуфэм уик1ауэ. Анэдэлъхубзэмк1э
уогушхуэ, уогуф1э, уонэщхъей, у огузавэ… Анэдэлъхубзэр нэхъ хъума
хъухунк1э и пщ1эр нэ лъагэщ, и щДыхьыр къэмылъытащ, зымыхъумэфам
пщ1э и1эжкъым, и щ1ыхьри икъутэжащ.
Бзэм и 1уэхур унафэк1э зэф1эк1ыркъым, унафэр цДыхум и псэм
къимыщтэмэ, унафэр гъэзэщДа хъунукъым, псэ п1ыт1ахэр
къызэринэк1уурэщ зэрызэщДэнур. Кавказым щек1уэк1 политикэр, зы
лъэпкъыбзэр бзит1 щ1ынращ, зы зэман дэк1мэ, лъэпкъит1у къалъытэнущ.
-А 1уэхум щэхуу къуэтыр, къуэлъыр сыт зи щДысыр?
— Властым ауэ, сытми къигупсыса?
-Къэзыгупсысахэм я гугъэр сыт?
-Бзит1у ягъэувар зы пхуэмыщ1ыжын хуэдэу хэт1эса?
-Гупсысэм политикэр ещ1эк1эжауэ зек1уэрэ?
-Сэ сызэреплъымк1э ар шынагъуэщ. Абы къелъхур: т1ури зэф1эк1уэдынурэ, хамит 1 у зэрихьэл1амэ, хамэбзэк1э -урысыбзэм1э- зэпсэлъэнущ. Хэт абы хуейр?
Тхыдэм ихъума адыгэ щ1энгъуазэм и теплъэр:
Адыгэ щ1энгъуазэм к1элъыплъым гу лъетэр ар и щхьэ хущытыж щ1энгъуазэу зэрыщытыр, абы щхьэк1э, адрей щ1энгъуазэхэм къащтакъым, езыми нэгьуэщ1хэм къагупсыса зыхилъхьакъым. Езым зригьэпэщэжамк1э псэуащ, езым и блэк1ам къытригъэзэжурэ. Абы зригъэпэща щ1энгъуазэм игъэхамэрт адрей щ1энгъуазэхэр ик1и яхыхьэртэкъым, абы щхьэк1э, и къэухьым зригъэпэща ехъуэл1эныгъэхэр езым и деж къэсакъым. Адрей лъэпкъхэм къалэхэр яухуащ загъэбыдэну, езым быдагъэу илъытар къалэракъым, абы быдагъэу къилъытэр бгъэгум илъ гу къэмыланджэращ-хабзэращ. Ди щДэнгъуазэ адэщ1эину къытхуэнам ноби дропсэу. Нобэрей псэук1эм щ1эуэ куэд къытехьащ к1элъыплъын хуейуэ, узыдэплъэини хэлъщ абы, зыдумыщ1ми, гъащ1эм укъык1эрыхуауэ къок1.
1уэры1уатэр зыджхэмрэ тхыдэтххэмрэ къагурьйуащ, 1уры1уатэ псори тхыдэу зэрыщымытыр. Абы хэлъ тхыдэр къэхута хъун щхьэк1э, 1уэры1уатэр зэпкърыхын, хэплъэжын зэрыхуейр. Адыгэ 1уэры1уатэр зэхуэхьэсыным адэк1э бэкъуакъым, езыр къыщыхъуа лъэхъэнэми ятхакъым езыхэм я бзэмк1э, Алыджхэм я 1уэры1уатэр къыщежьам зэманым, куэд дамыгъэк1ыу ятхыжащ, щатхыжым, Кавказымрэ езыхэмрэ я зэхуаку къыдэхъуа 1уэхугъуэхэр езыхэр зэрыхуейм хуэдэу ятхащ, езыхэм я еплъык1эк1э, я гупсысэк1к1э ятхащ. Абыхэм къызэранэк1а тхыгъэхэм хок1удэ адыгэ 1уэры1уатэм и пэжып1эр.
Иджырей адыгэ литературэбзэмк1э тха 1уэры1уатэу еджак1уэм и пащхьэ ирахьэм хэплъэжын хуейщ, егъэлеяуэ ц1ык1ухэм щхьэк1э тхам. Лъэпкъ щ1энгъуазэр блэк1а закъуэракъым, къэк1уэнури пытын хуейщ абы. Адыгэ щДэнгъуазэр бзэ, тятр, еджап1э, тхылъ, усэхэмк1э зэф1эк1ынукъым, къэк1уэнуми ухуигъэхьэзырын хуейщ. Лъэпкъым и лъэпкъыгъэр зезгъак1уэ, зезгъэужь гупсысэр, идиелогиер езым и 1эм 1эщ1элъыжу к1элъыплъын хуейщ, апхуэдэу щымытмэ, зыужьыныгъэ щы1энукъым, гъащ1эм укъык1эрыхуи пхуадэнукъым, нэгъуэщ1ым зэран ухуохъури.
Страница из подготовленного адыгского алфавита.