УзиIэу зыми семыфыгъуэ, узиIэу зыми семыиж

Си гъатхэ дыгъэ къуэмыхьэж,

Си гукъыдэж, си гурыфIыгъуэ,

Дунейр уэрыншэм ныбгъуэхьэшт,

УзиIэу зыми семыфыгъуэ.

УзиIэу зыми семыиж —

АбыкIи, си бзэ, уэрщ си щапхъэр…

          ЗэIущIэм кърагъэблэгъащ Бахъсэн къалэ администрацэм и Iэтащхьэ Хьэщпакъ СулътIан, «Адыгэ псалъэ» газетым и редактор нэхъыщхьэ, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и тхьэмадэм и япэ къуэ­дзэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд, Бахъсэн район администрацэм и Iэтащхьэм и къуэ­дзэ Къаздэхъу Олег, КъБР-м щIалэгъуалэм я IуэхухэмкIэ    и министр Хъыжьрокъуэ Сулъ­­тIан, КъБР-м Егъэджэ­ны­­гъэмрэ щIэныгъэмкIэ и министерствэм и лэжьакIуэ Ало­къуэ Ритэ, Бахъсэн къалэ дэт 4-нэ курыт школым и уна­фэщI Багъэтыр Маринэ, ДАХ-м и хэщIапIэу Налшык къалэ дэтым и унафэщI Мыкъуэжь Арсен, Дунейпсо Адыгэ Хасэм и ГъэзэщIакIуэ гупым бзэмкIэ и комитетым хэт Ныбэжь Таисэ, «Адыгэ унэ» тыкуэн-музейм и тхьэмадэ IутIыж Мэжид, щIэны­гъэлIхэр, адыгэбзэр ипэкIэ гъэкIуэтэным зи гуащIэ хэзылъхьэ, районым ис нэхъы­жьыфIхэр, егъэджакIуэхэр, еджапIэхэм я унафэщIхэр.

           Къызэхуэсахэм фIэхъус псалъэкIэ захуигъэзащ Хьэщпакъ СулътIан. ИкIи къыхигъэщащ гъатхэпэм и пэ­щIэдзэм щIалэгъуалэм Iуэху дахэ къызэрырахьэжьар, адыгэбзэм и пщIэр къэIэ­тыным, лъэпкъ Iуэхур гъэ­кIуэ­тэным теухуа я сыт хуэдэ жэрдэмри администрацэм ядиIыгъыну зэрыхьэзырыр. «Дэтхэнэ зыми и къежьапIэр къызыхэкIа унагъуэрщ, абы купщIэ хуэхъужыр лъэп­къыбзэр аращи, адыгэ хабзэ щызекIуэ, адыгэбзэ щыIу унагъуэхэм фэ фхуэдэ щIа­лэгъуалэ къихъуэмэ, си фIэщ мэхъу ди адыгэбзэр зэрымы­кIуэдыжынури, ди адыгэпсэр зэрыхэмыкIынури», – жиIащ СулътIан.

АдэкIэ утыкум кърагъэблэгъа Хъыжьрокъуэ Сулъ­тIан жиIащ лъэпкъым и къекIуэкIыкIэм иригузавэу мы Iуэхур къызэзыгъэпэщар щIалэгъуалэр зэрыарар и гуа­пэ зэрыхъур. Бахъсэн къалэм, районым щызэхэт щIа­лэгъуалэ зэгухьэныгъэхэр республикэ псом щапхъэ зэрыщыхъур, сыт хуэдэ Iуэхуми жыджэру иужь зэри­хьэр, зэфIэкI хъарзынэ зэраIэр къилъытащ министрым икIи адыгэбзэр хъумэным дяпэкIи я гуащIэ халъхьэну, я къе­жьапIэр ящымыгъупщэну щIалэгъуалэр къыхуриджащ.

— 1911 гъэм Истамбыл «Гъуа­зэ» лъэпкъ газетыр къыщыдэкIыу щIидзащ. Абы и редакторт Бахъсэн щыщ узэщIакIуэ ЦIагъуэ Нурий, – жиIащ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд. – Нурий адэжь щIыналъэм къигъэзэжри, «Адыгэ макъ» зыфIища газетыр Бахъсэн къыщыдигъэкIыу зэтриублащ. Ар къежьапIэ хуэхъуащ сэ нобэ сыщылажьэ «Адыгэ псалъэм».

ФIыщIэшхуэ фху­зощI бахъсэндэсхэми мы Iуэхур къе­зыхьэжьа щIалэ­гъуа­лэми. Адыгэ тхыбзэм и махуэр Къэбэрдей-Балъкъэрым зэры­ща­­гъэлъапIэрэ илъэс зыбжанэ хъуауэ аращ, ауэ нэхъ къалэн мащIэ имыIэу КъБР-м Егъэ­джэныгъэмрэ щIэны­гъэм­кIэ и министерствэм, «Адыгэ псалъэ» газетым, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм илъэс 12 хъуауэ ирагъэкIуэкI «Си бзэ – си псэ, си дуней» республикэпсо зэпеуэр. Ди гуапэ зэры­хъущи, ар Адыгейми, Къэрэшей-Шэрджэсми, ди къуэш балъкъэрхэми, бзэр хъумэ­нымкIэ IэмалыфIу къалъытауэ, къыддаIыгъ.

         — Дунейм бзэуэ миних тетщ, – пищащ адэкIэ ХьэфIыцIэм, – абыхэм ящыщу мазитI къэс зы бзэ мэкIуэдыж. Мис а бжыгъэ шынагъуэм ди анэдэлъхубзэр хэмыхуэн папщIэ, лъэпкъым и къару псори ирихьэлIэн хуейщ адыгэбзэр хъумэным, зегъэужьыным. АбыкIэ щIалэгъуалэр дэIэпы­къуэгъуфI зэрыхъунур нобэ ди нэгу щIэкIащ. Бзэр щыIэху лъэпкъри щыIэнущ, адыгэр щыIэху адыгэбзэри кIуэдын хуейкъым.

       ХьэфIыцIэ Мухьэмэд бысымхэм яхуишащ 2012 гъэм и лъэпкъ махуэгъэпсыр, и Iэ­дакъэщIэкIхэр зэрыт «Хамэ­щIым вагъуэхэр щоужьых» тхылъыр, езы журналистым, публицистым, жылагъуэ лэжьакIуэм теухуауэ иджыблагъэ къыдэкIа тхылъыр. Ахэр тыгъэ хуащIащ Бахъсэн ЩIалэгъуалэ администрацэмрэ советымрэ хэт, зэIущIэр къызэгъэпэщыным хэлIы­фIы­хьа ныбжьыщIэхэм.

       АдэкIэ псалъэ зрата, Гуманитар къэхутэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал институтым адыгэбзэмкIэ и къудамэм и унафэщI, филологие щIэныгъэхэм я доктор БищIо Борис жиIащ адыгэбзэр Iуху, къыдэкIуэтей щIэб­лэм яIурылъыху зэ­рымыкIуэ­дыжынур.

       — Сыт хуэдэ мыхьэнэ игъэ­зэщIэн хуей бзэм, ар дунейм тетын папщIэ? Абы цIыхухэр иризэпсалъэу, еджапIэхэм щреджэу, радиом, телевиденэм щрипсалъэу, газет, журнал, тхылъхэр къридэкIыу щытын хуейщ, – къыхигъэщащ БищIом. – А псори    иджыпсту дэ диIэщ, ауэ бзэм нэхъри зегъэужьын папщIэ щыIэ хэкIыпIэхэр къэгъуэтын хуейщ. Мис ахэращ ди институтым щекIуэкI лэжьыгъэхэр зыхуэгъэпсар. Ауэ институтым и мызакъуэу, ди республикэм анэдэлъхубзэм хуищI гулъытэм нэхъри зригъэубгъун хуейуэ собж сэ. Ар къэралыбзэу къалъыта щхьэкIэ, абы игъэзэщIэн хуей къалэнхэр, ди жагъуэ зэрыхъущи, гу­лъытэншэу къонэ. Сэ щIа­лэгъуалэр къыхузоджэ адыгэбзэм пщIэ хуащIыну, нэ­хъыбэрэ ирипсэлъэну!

         Борис и псалъэхэм къыпищэу къэпсэлъащ профессор, ЩIДАА-м и академик   БакIуу Хъанджэрий. Адыгэбзэр къыдэкIуэтей щIэблэм яIуры­лъын папщIэ курыт школхэм зэрыщрагъэджын хуей щIы­кIэм, ар къэралыбзэу къа­гъэсэбэп хъун щхьэкIэ уна­фэщIхэм гу зылъатапхъэхэм, лъэпкъыбзэм и къекIуэ­кIыкIамрэ нобэ иIэ пщIэмрэ – ахэри нэгъуэщI Iуэхугъуэ пыухыкIахэри къыхэщу куп­щIафIэу къэпсэлъащ Багъэтыр Маринэ.

IутIыж Мэжид къытеувы­Iащ бзэм, лъэпкъ Iуэхум теухуауэ иIэ гуныкъуэгъуэхэм.

           — Нобэ хуэдэ махуэхэр къэдгъэсэбэпу, ди бзэм и щытыкIэм, ди хабзэм и зе­хьэкIэм дыкIэлъыплъыжын хуейщ, – жиIащ Мэжид. – Ди бзэр къэралыбзэу жаIэ щхьэ­кIэ, ар тхылъымпIэм ит къудейуэ аращ, армыхъумэ, ди республикэм нэгъэсауэ къыщагъэсэбэпыркъым. А Iуэхур и кIэм нэсу зэдгъэхъулIэн папщIэ къалэ, къуажэ уэрамхэм, IуэхущIапIэхэм я цIэхэр адыгэбзэкIэ тетхауэ, ди лъэпкъэгъу псори адыгэбзэкIэ зэпсалъэу, къэрал Iуэху­щIа­пIэхэм ди анэдэлъхубзэкIэ Iуэху щызэфIэбгъэкIыфу, цIыхухэм Iуэхутхьэбзэ щыхуа­щIэхэм щIэтхэр адыгэбзэкIэ уепсэлъа нэужь, адыгэбзэкIэ жэуап къуатыжу щытын   хуейщ. Зи бзэр зымыщIэ цIы­хум и лъэпкъым пщIэ хуимы­щIу аращ.

КъБКъУ-м адыгэбзэмкIэ и къудамэм мы гъэм щIэтIыс­хьар мащIэщ жаIащ. Сыт щхьэкIэ? Къаухмэ, лэжьапIэ ягъуэтынукъыми аращ, бзэм ирилажьэм и улахуэр зэры­мащIэми тещIыхьащ. Апхуэдэ пщIэ фIэкIа къэралым, республикэм щыхуимыщIкIэ, хэт ар ипэкIэ зыгъэкIуэтэнури, зыхъумэнури? Апхуэдэ щы­тыкIэщ, ди жагъуэ зэры-  хъущи, ди бзэм иджыпсту       иIэр.

           Сэ сыкъыщыхъуа Тыркум адыгэбзэр зыщIэжу иджыпсту исыр илъэс 50 зи ныбжьхэращ, адыгэбзэкIэ псалъэу илъэси 10 зи ныбжь зы сабии бгъуэтынукъым. Ар ди лъэпкъэгъу хэхэсхэм я деж­кIэ тхьэмыщкIагъэшхуэщ. Зи анэдэлъхубзэкIэ псэлъэ-      ну зыпаубыда, нэгъуэщI лъэпкъ­хэм яхэсу къэхъухэм дэри, лъахэм исхэр, щхьэ дарещ­хьын хуей? Ди бзэр хъума хъуну, зиужьыну дыхуеймэ, псори дызэгъусэу делэжьын  хуейщ, абы щхьэкIэ щIалэ­гъуа­лэм я къарури щхьэпэ хъунущ.

             Бахъсэн Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ Шапсыгъ Хьэсэн псалъэ щратым, къыхигъэщащ бзэм зэрыхуэхъуапсэ псори къехъулIэн папщIэ курыт школхэм адыгэбзэр щегъэджыным хухах сыхьэт бжыгъэр нэхъыбэ щIын, район, къалэ администрацэхэм адыгэбзэкIэ газет къыщы­дэкIыу зэтеублэн, «Адыгэ псалъэ» республикэ газетыр дэтхэнэ адыгэ унагъуэми къихьэу щытын, псори къыщежьэ унагъуэхэм адыгэбзэр щагъэшэрыуэн зэрыхуейр.

Абы и псалъэхэм къыпищэу къэпсэлъащ адыгэбзэм­кIэ егъэджакIуэу илъэс куэд­кIэ лэжьа, ХьэтIохъущы­къуей жылэм дэсхэм пщIэ зыхуащI нэхъы­жьыфI Джэдгъэф Хъусен.

— Куэдым жаIэ адыгэбзэр гугъуу, ар гугъу зыщIыр абы и дахагъырщ, – жиIащ Джэдгъэфым. – КъэхъукъащIэхэр дахэу къызэрытIуатэ пса­лъэхэр зэрызэхэт хьэрфхэр нэхъыбэщи аращ гугъуу къыщIалъытэр. Адыгэбзэм хьэрф 59-рэ иIэщ, урысыбзэр 33-рэ къудейщ зэры­хъур.

Унагъуэм ущримыпсалъэмэ, мы едгъэкIуэкI псалъэмакъми, кърахьэжьэ Iуэхухэ­ми мыхьэнэшхуэ яIэнукъым. Сабийр ныбэм щилъым ще­гъэжьауэ, бзэм и макъыр зэхех, абы ипкъ иткIэ, адэ-анэм куэд елъытащ къыдэ­кIуэ­тей щIэблэм бзэр яIуры­лъынымкIэ. Фэ, щIалэ­гъуа­лэм, фхуэгъэзауэ жысIэ­ну сыхуейщ: урысыбзэкIэ фыпсалъэмэ фынэхъ Iущу, губзыгъэу къызэрыфлъытэр зыхэвни, адыгэбзэкIэ фызэпсалъэ, ди лъэпкъыбзэм и гъащIэр кIыхь хъун щхьэкIэ.

Бахъсэн къалэ дэт 4-нэ курыт школым и егъэджакIуэ, «Си бзэ – си псэ, си дуней» республикэпсо зэпеуэм и къэпщытакIуэ гупым хэт Бырмамыт ФатIимэ къытеу­выIащ адыгэбзэм и Iуэхур зыIутым, и зыужьыныгъэм папщIэ щIапхъэхэм егъэджа­кIуэхэр зэреплъым.

       — Дэ ди лъэпкъыбзэм     илъэс мин Iэджэ и ныбжьщ, – жиIащ Бырмамытым. – Нарт пшыналъэхэмрэ пасэрей уэрэдыжьхэмрэ еплъытмэ, нобэрей ди анэдэлъхубзэр нэхъ гуащIэмащIэ зэры­хъуам гу лъумытэнкIэ Iэмал иIэкъым. Ауэ ар дэтхэнэ лъэп­къыбзэми и натIэщ: зэ зречри зеужь, зэ щхьэусыгъуэ зэхуэмыдэхэм къахэ­кIыу и лъэр щIоху. Дэ щыты­кIэ гугъу дыкъихутащ нобэ. Ар зи анэдэлъхубзэм и нэ­хъыбэр ирипсалъэркъым, ар зэрырагъэдж щIыкIэр хъуркъым. Сыт щхьэкIэ? Псом япэрауэ, абы хухах сыхьэт бжы­гъэхэм кIуэ пэтми кIэ­рач. ПэщIэдзэ еджапIэм щIэс сабийхэм апхуэдэ сыхьэт бжыгъэ мащIэкIэ адыгэбзэр нэсу пхуегъэщIэнукъым. Пэ­щIэдзэ классым щамыджа бзэр иужькIэ сабийм шэрыуэу ебгъэщIэфынкIэ Iэмал иIэкъым. Мис ар и щхьэусыгъуэщ сабийхэр я анэдэлъхубзэм пэIэщIэ зэрыхуэхъум. Абы къинэмыщIауэ, мыхъу­мы­щIагъэщ адыгэ унагъуэхэм адыгэбзэр къызэрыщамы­гъэсэбэпыжыр. Куэд щыIэу пIэрэ адыгэ журнал, газет Iэ тра­дзэу, тхылъ къащэхуу? Егъэ­джа­кIуэхэмрэ адэ-анэхэмрэ зэдэдгъэзащIэ гъэсэныгъэмрэ егъэджэныгъэмрэ къызэ­щIаубыдэ Iуэхурщ ехъулIэны­гъэ къозытынур.

          Бзэм езым зыхуэхъумэжынукъым, ар зи къалэныр, зыхузэфIэкIынур Тхьэшхуэм ар зыIурилъхьа лъэпкъым и цIыхухэрщ. Республикэм и унафэщIхэм я деж къыщы­щIи­дзэн хуейщ а лэжьыгъэм: адыгэ тхакIуэхэм, усакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр щызэхуэ­хьэса тхылъхэр къыдагъэ­кIынымкIэ защIигъэкъуэн  хуейщ, псом нэхърэ нэхъыщхьэращи, еджапIэхэм бзэм щыхухаха сыхьэт бжыгъэр нэхъыбэ щIын, зэIущIэхэр, зэхуэсхэр адыгэбзэкIэ егъэ­кIуэкIын  хуейщ. Ди бзэр къэралыбзэу щыщыткIэ, адыгэбзэм и Iуэхум, и зыужьыны­гъэм елэжь гуп Къэбэрдей-Балъкъэрым и Iэтащхьэм деж сыт щыгъуи щылажьэу щытамэ, хуабжьу сэбэпынагъышхуэ къыпэкIуэнут. «Гъуэгу техьэ къытенэркъым» – жеIэ адыгэ псалъэжьым, иджыри къэс къэткIуа гъуэгуанэм дригъэшу демытIы­сэхыу, дывгъэбакъуэ, дыв­гъэлажьэ, анэдэлъхубзэмрэ адыгэ хабзэмрэ я къэкIуэнур дывгъэуб­зыху! Адыгэгу зы­кIуэцIылъ дэтхэнэми абы папщIэ хузэ­фIэкIыр ищIэн  хуейщ.

Апхуэдэу зэIущIэм къыщыпсэлъащ Гуманитар къэху­тэныгъэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал институтым и щIэныгъэлI Уэщро Рубен, КъБКъУ-м и егъэджакIуэ Езауэ Мадинэ сымэ.

ЗэIущIэм зи гугъу щащIахэм япкъ иткIэ, Бахъсэн ЩIалэ­гъуа­лэ администрацэмрэ Бахъсэн ЩIалэгъуалэ советымрэ зэхалъхьа резолюцэм къеджа нэужь, зэIущIэм хэтахэм Iэ яIэтащ абы арэзы зэрытехъуам и щыхьэту.

Адыгэ тхыбзэм и махуэм бахъсэндэсхэм траухуа зэхуэ­сыр ягъэдэхащ республикэ гъуазджэм и лэжьакIуэ цIэ­рыIуэхэу Батыр Мухьэдин, Ташло Алий, Кърым Иринэ, Зеущэ Iэуес, Даур Иринэ, уэрэджыIакIуэ ныбжьыщIэ-хэу ТхьэкIумашэ Аслъэн, Бэч Азэмэт сымэ.

Адыгэбзэм и макъхэр жьгъы­рууэ езышажьэ адыгэ пшынэр ягъэбзэрабзэу щIа­лэ­гъуалэм зэхаша джэгу дахэкIэ иухащ зэIущIэр.

   «Адыгэ псалъэ»

НэщIэпыджэ Замирэ

Сурэтхэр Къарей Элинэ  трихащ